Milieueffecten bij invoering statiegeld op blikjes

Bijna de helft van de Nederlandse markt aan aluminium verpakkingen bestaat uit drankblikjes. Een apart inzamelsysteem voor blikjes, bijvoorbeeld met statiegeld, zal dus aanzienlijke effecten hebben. RAVN heeft daarom wetenschapper Dr. E.U. Thoden van Velzen van de Wageningen University & Research opdracht gegeven om te onderzoeken wat de effecten zijn op de recycling van aluminium verpakkingen bij invoering van statiegeld op blikjes. De volledige resultaten zullen binnenkort worden gepubliceerd. Hierbij volgt een samenvatting, waarbij Thoden van Velzen ook een meer kwalitatieve beoordeling heeft gegeven.

Effecten op de materiaalstromen

Drankblikjes maken zo’n 40% uit van de totale Nederlandse markt aan aluminium verpakkingen en verwante artikelen. In de ingezamelde PMD-fractie is dit aandeel zelfs iets hoger, namelijk 55%. Hiervoor een apart inzamelsysteem opzetten, bijvoorbeeld met statiegeld, zal aanzienlijke effecten hebben op de materiaalstromen.

Positief effect doordat blikjes niet in een andere afvalstroom verdwijnen
Elk inzamel- sorteer- en recyclingsysteem heeft te maken met verliezen. Bij een statiegeldketen zijn die verliezen het kleinst om 3 redenen. Ten eerste wordt bij statiegeld meer ingezameld. Het terugbrengpercentage van aluminium blikjes ligt tussen de 85 en 97%, afhankelijk van de hoogte van het statiegeld, de dekking van het systeem en het aantal terugname-machines. Sorteerverliezen zijn er nauwelijks bij het centrale telcentrum van de statiegeld-organisatie en in de opvolgende recyclingstappen, inclusief de hersmeltingsfase, waar het verlies beperkt blijft tot 2-3%. Daardoor komt het recyclingpercentage uit op minimaal 80% tot 95%.

Bij de bodemas-route belanden de drankblikjes in het restafval in een Afval Verbrandings Installatie (AVI). De blikjes smelten waarbij de bedrukking en coating verbranden en het oppervlak van de blikjes oxideert. Grofweg 10% van het aluminium oxideert in de AVI. Het exacte oxidatieverlies is lastig te meten door de grote variatie in proces-voering, temperaturen, verblijftijden, etc. Recent Oostenrijks onderzoek meldt een oxidatieverlies van 9% specifiek voor drankblikjes.

De overgebleven non-ferro fractie inclusief aluminium, wordt uit de afgekoelde bodemassen teruggewonnen, met uitzondering van de kleinste deeltjes. Volgens de laatste cijfers van de Vereniging Afvalverwerkers (VA) kon 15% van het aluminium niet worden teruggewonnen. Hierna worden de verschillende non-ferrometalen uit het afgescheiden en geconcentreerd tot metaal-halffabrikaten die aan de smelterijen worden verkocht. Bij dat scheiden en concentreren vindt er opnieuw verlies plaats van tenminste 2%. Het ‘overall’ recyclingpercentage voor de blikjes uit de bodemas-route bedraagt uiteindelijk ongeveer 76%.

Ook bij de PMD-route (plastic verpakkingen, metalen verpakkingen en drankenkartons) zijn er inzamelverliezen. Uit WUR-metingen en analyses blijkt dat ongeveer 35% van de Nederlandse aluminium drankblikjes in 2017 werd ingezameld met het PMD. Op basis van technische modelleerstudies van HTP en na de juiste investeringen zouden sorteerbedrijven 90% van de blikjes bij het Non-Ferro sorteerproduct moeten kunnen scheiden. Maar in de praktijk variëren de percentages van 55% tot 83%.

Het aluminium van de ongescheiden blikjes die niet in het NF-product terechtkomen eindigt voor een groot deel in het sorteerproduct ‘mengkunststof DKR 350’ en voor een kleiner deel in de sorteerresten. De sorteerresten worden verbrand met bodemas-terugwinning. Het niet beoogde bijproduct van de mengkunststof-recycling, ook wel ‘zinkgoed’ genaamd, wordt gedroogd en aan de cementovens geleverd. Zinkgoed is ingewikkeld mengsel van papiervezels, PET, glas, steengruis en ook aluminium.

De Non-Ferro fractie wordt mechanisch opgewerkt of gepyrolyseerd tot een aluminium-concentraat. Daarbij gaat nog eens 5% van het aluminium verloren in de ‘reject’ fracties. Daarmee is het rendement van de PMD-route dus sterk afhankelijk van de prestaties van de sorteer-bedrijven. Het huidig maximale rendement van de PMD-route is ongeveer 78% voor aluminium drankblikjes, alhoewel dit naar verwachting de komende jaren gaat stijgen. Nascheiding uit huisvuil levert overeenkomstige resultaten en effecten op als voorscheiding middels PMD-inzameling.

Positief effect dankzij ‘can-to-can’ recycling
Het teruggewonnen aluminium uit blikjes is een legering met een hoog aluminiumgehalte en kleine hoeveelheden magnesium en mangaan. Nadat de blikjes zorgvuldig worden ‘gedecoat’ (middels verhitting ontdoen van bedrukking en coatings), is de aluminium-magnesium-mangaanlegering zeer geschikt voor ‘can-to-can recycling’. Investeren in een dergelijke recyclingtechnologie wordt pas echt relevant als er een grote stroom blikjes uit statiegeld beschikbaar komt. Hiermee ligt de potentiële waarde van het uit can-to-can teruggewonnen aluminium dus ook aanzienlijk hoger.

Negatief effect op de terugwinning van aluminium in andere afvalketens
Het onttrekken van een aanzienlijk deel van het aluminium uit de PMD-stroom, de nascheidings-stroom en de bodemassen maakt de overige aluminiumterugwinning minder relevant. Dit kan tot gevolg kan hebben dat de investeringen in de benodigde scheidings-apparatuur minder snel plaatsvinden en dat zelfs de recyclingpercentages voor de overige aluminium verpakkingen zullen dalen. Dit risico kan worden beperkt door aanvullend beleid, dat investeringen in metaal-terugwinning uit deze stromen zou bevorderen.

Effecten op de verpakkingsmaterialenmarkt

Elke verplichting tot het voeren van een bepaald recyclingsysteem kan in potentie de concurrentieverhoudingen tussen de verpakkingsmaterialen verstoren. Hervulbaar bierglas zat al langere tijd in een statiegeldsysteem en het feit dat de blikjes hierbij komen, zorgt ervoor dat een scheve concurrentieverhouding verdwijnt, zeker als ook eenmalig glas wordt omgezet in hervulbaar glas. Deze gelijktrekking voor de bier-verpakkingsmarkt kan heel verschillend uitwerken. Dat kan een positief effect hebben voor de metalen verpakkingsmarkt. Sommige bedrijven gaan nu juist op metalen verpakkingen over omdat het nu ook in een statiegeldsysteem zit en men wil profiteren van dit goede imago.

Voor de biermarkt wordt er nu een level-playing field gecreëerd en dat is vanuit de overheid goed te verdedigen. Bovendien zijn de marges waarin grote spelers kunnen bewegen tussen de verpakkingsmaterialen klein, omdat de productiecapaciteiten nauw aansluiten aan de materiaalvraag. Dus als er al een beweging naar een ander verpakkingsmateriaal zal ontstaan, dan is dit een geleidelijke beweging over meerdere jaren.

Effecten op de drankenmarkt

Invoering van een statiegeldsysteem op kleine PET-flesjes en later ook blikjes heeft grote effecten op de ‘out-of-home’ verkooppunten (zoals benzinestations, spoorwegstations, luchthavens, bedrijfskantines en zwembaden). Zij zullen dan ook flesjes en blikjes moeten terugnemen en statiegeld moeten teruggeven. Daar zijn zij nu niet op ingericht, wat onvoorziene gevolgen kan hebben. Mogelijk gaat een deel van deze markt om naar dispensers of horeca-achtige oplossingen. Ook zullen er oplossingen moeten worden ontwikkeld voor de automaten. Dit kan op termijn leiden tot alternatieven, zoals dispenser-automaten. Hoe dit uitpakt voor het effect op recycling en zwerfafval is nu nog niet te voorzien.

Indirecte effecten van compacteren

Naar verwachting zullen supermarkten overgaan op het compacteren van statiegeldverpakkingen. De magazijnruimtes van de supermarkten zijn nu berekend op de huidige stromen aan leeggoed; glazen bierflessen en grote PET-flessen voor water en frisdrank. De uitbreiding van het statiegeldsysteem met kleine PET-flessen zal het ruimtebeslag al met ongeveer een derde vergroten en als de blikjes daar nog bijkomen met de helft. Veel supermarkten hebben die ruimte niet en zullen dus investeren in persen. Naar verwachting zal dat geen negatief effect hebben, als stalen en aluminium blikverpakkingen apart gecompacteerd worden of na compactering scheidbaar blijven. In het geval men dit risico wil uitsluiten kan dit alsnog getest worden. 

Conclusie

Er is een positief effect te verwachten van de invoering van statiegeld op het recyclingpercentage voor alle aluminium blikjes. Een dergelijk positief effect op het materiaalstroomschema vertaalt zich doorgaans in een positief milieueffect, aangezien de productie van primair aluminium energie-intensief is en de terugwinning daarvan dus energie bespaart.